Kalendarium Spółdzielności

Początki

W 1844 roku 28 tkaczy z miejscowości Rochdale koło Manchesteru w Anglii założyło spółdzielnię spożywców pod nazwą Roczdelskie Stowarzyszenie Sprawiedliwych Pionierów. Datę tę powszechnie uważa się za narodziny ruchu spółdzielczego, chociaż ma on dużo dłuższą tradycję.

Początków spółdzielczości należy szukać w średniowiecznych gildiach, cechach, kasach czy bankach pobożnych. Ludzie organizowali się, by razem pracować, pomagać sobie wzajemnie czy też wspólnie ponosić ryzyko podejmowanej działalności.

• bezwzględnym prawom wolnego rynku przeciwstawiali solidaryzm i życzliwość
• partykularnym interesom – dobro wspólne
• bogactwo dla nielicznych – równym szansom dla wszystkich

Prekursorem spółdzielczości w Polsce jest ks. Stanisław Staszic, który w 1816 r. założył Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze dla Ratowania się Wspólnie w Nieszczęściach. Towarzystwo prowadziło działalność rolną, produkcyjną i usługową. Dochody z niej były przeznaczane na szkolnictwo i opiekę społeczną. Towarzystwo utrzymywało 5 szkół, przyznawało corocznie stypendium dla najzdolniejszego ucznia, a dzieci osierocone do 15. roku życia były wychowywane przez wybrane rodziny. Statut Towarzystwa przewidywał także pomoc wzajemną w razie klęsk żywiołowych.

Dziś ruch spółdzielczy w Polsce to ok. 10 tys. spółdzielni i ponad 8 mln członków. Największą branżą jest spółdzielczość mieszkaniowa. W zasobach 3,5 tys. spółdzielni znajduje się ponad 3 mln mieszkań, w których mieszka ponad 10 mln ludzi, więcej niż 30% obywateli naszego kraju.

Od 1923 r. obchodzony jest Międzynarodowy Dzień Spółdzielczości. Dzień ten został proklamowany przez Międzynarodowy Związek Spółdzielczy jako doroczny festiwal mający za cel ukazanie solidarności spółdzielców i ich skuteczności działania. W Polsce jest obchodzony od 1925 r. Obecnie, zgodnie z uchwałą Sejmu RP, 1 lipca.

Kalendarium

Wiek XVI i XVII

• Tomasz Morus (1478?1535) w swoim dziele Utopia przedstawia zasady organizowania idealnego społeczeństwa, połączonego ideami wspólnoty ? również mieszkaniowej
• Tomaso Campanella (1568?1639) w dziele Miasto słońca przedstawia wizję wspaniałych osiedli miejskich

Wiek XVIII i XIX

• Karol Fourier (1772-1837) opracowuje ideę budowania osiedli, tzw. falang, opartych na samowystarczalnych zrzeszeniach
• Robert Owen (1771-1858) opracowuje projekt wspólnot, również mieszkaniowych. W Ameryce Płn. powstaje wspólnota pn. Nowa Harmonia
• 1835 – Robert Owen zakłada stowarzyszenie dla wszystkich klas i narodów (Association of All Classes of All Nations), którego celem jest stworzenie centralnej spółdzielni, z oddziałami we wszystkich częściach świata
• 1838-1844 – W Anglii powstaje i rozpoczyna pracę komisja do badania warunków mieszkaniowych ludności Londynu (Poor Law Commission). Rezultat jej prac to Ustawa o regulacji warunków mieszkaniowych Londynu i jego okolic
• 1844 – Tkacze z Rochdale w Anglii powołują spółdzielnię pn. Rochdalskie Stowarzyszenie Sprawiedliwych Pionierów
• 1851 – Powstaje wzorcowe osiedle robotników w Londynie
• 1890 – W Anglii wychodzi Ustawa o mieszkalnictwie klas pracujących, która daje początek podobnym aktom prawnym w innych krajach
• 1898 – Ebenezer Howard prezentuje pomysł miasta ogrodu, a Arturo Soria y Maty – miasta linearnego, w którym mowa jest o budowie osiedli dla wspólnot mieszkańców
• 1897 – Próba założenia spółdzielni mieszkaniowej w Krakowie
• 1898 – Spółdzielnia Mieszkaniowa Pracowników Państwowych i Samorządowych w Tczewie
• 1899 – Spółdzielnia Mieszkaniowa Ogólnej Użyteczności w Poznaniu

Wiek XX

Powstają:

• 1900 – Spółdzielnia Budowlana Polskich Urzędników Państwowych w Poznaniu
• 1902 – Spółdzielnia Mieszkaniowa Urzędników Kolei Państwowych w Gnieźnie
• 1903 – Spółdzielnia Mieszkaniowa Urzędników Polskich w Lesznie
  • Urzędnicza Spółdzielnia Mieszkaniowa w Chojnicach
  • Spółdzielnia Budowlana w Obornikach
• 1904 – Spółdzielnia Mieszkaniowa Urzędników w Rawiczu
• 1906 – Urzędnicza Spółdzielnia Mieszkaniowa i Budowlana w Ostrowcu Wielkopolskim
• 1907 – Spółdzielnia Budowlana Mieszkań Urzędniczych w Kościanie
• 1908 – Chorzowska Spółdzielnia Mieszkaniowa, najstarsza na Śląsku.
  • Po niej spółdzielnia w Katowicach
  • W Krakowie powstaje Powszechne Towarzystwo Budowy Tanich Domów Mieszkalnych i Domów Robotniczych z inicjatywy dr Adolfa Grossa (1862-1932), posła na sejm wiedeński, radnego miasta Krakowa
  • Spółdzielnia Ziemska w Szamotułach
• 1909 – Towarzystwo Budowy Mieszkań Urzędniczych w Starogardzie
  • Urzędnicze Stowarzyszenie Mieszkaniowe w Działdowie
  • W Warszawie powołano Delegację do spraw miast ogrodów, działającą przy Warszawskim Towarzystwie Higieny. Inicjatorem jest dr Władysław Dobrzyński (1855-1931), lekarz z Płocka
• 1910 – Z inicjatywy dr. A. Grossa wydana zostaje ustawa o funduszu mieszkaniowym, dająca prawne podstawy do tworzenia spółdzielni mieszkaniowych w Galicji
  • Dr W. Dobrzyński zakłada w Warszawie Towarzystwo Mieszkań Stałych i Przedmieść Ogrodów – spółkę z ograniczoną poręką
• 1911 – Spółdzielnia Mieszkaniowa Zgoda w Inowrocławiu
  • Polska Spółdzielnia Mieszkaniowa w Zbąszyniu
• 1912 – Stowarzyszenie Urzędnicze dla Budowy Domów i Mieszkań w Toruniu
• 1913 – Towarzystwo Budowlane Urzędniczek Pocztowych w Krakowie
  • Towarzystwo Własnych Mieszkań Nasz Dach w Łodzi
• 1914 Urzędnicza Spółka Mieszkaniowo-Budowlana w Olsztynie
• 1915 – Stowarzyszenie dla Obrony Lokatorów Lokator w Łodzi; w 1930 r. przekształcone w spółdzielnię mieszkaniową

Po I Wojnie Światowej

• 1918 – Luty, w Lublinie zjazd przedstawicieli spółdzielczości ze wszystkich trzech zaborów
• 1919 – 1 sierpnia – w Warszawie powstaje Związek Robotniczych Stowarzyszeń Spółdzielczych
• 1920 – (20.10) – Ustawa o spółdzielczości, wprowadzająca m.in. akty normatywne regulujące zasady budownictwa spółdzielczego. Na mocy tej Ustawy powołano Państwową Radę Spółdzielczą, do której wchodzi 2/3 przedstawicieli związków rewizyjnych, 1/3 z różnych ministerstw
• 1921 – Zostaje założona Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa, zarejestrowana w styczniu 1922
• 1922 – 10 lipca powstaje Związek Spółdzielni Budowlanych
  • 26 września wychodzi Ustawa o rozbudowie miast i utworzeniu Państwowego Funduszu Budowlanego
  • 12 grudnia Związek Spółdzielni Budowlanych otrzymuje prawo rewizji od Państwowej Rady Spółdzielczej. Działa w b. Kongresówce. Inne spółdzielnie polskie należą do Związku Stowarzyszeń Zarobkowych i Gospodarczych we Lwowie i Związku Spółdzielni Gospodarczych i Zarobkowych w Poznaniu
• 1925 – Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa rozpoczyna budowę pierwszego osiedla na Żoliborzu
  • Przy Warszawskiej Radzie Związków Zawodowych powstaje Komisja Mieszkaniowa
  • Ostateczne ukształtowanie trzech ugrupowań spółdzielczych: Unii Związków Spółdzielczych, Zjednoczenia Związków Spółdzielni Rolniczych i Związku Spółdzielni Spożywców RP. Ten ostatni skupia też spółdzielczość mieszkaniową. W Unii skupiają się spółdzielnie mieszkaniowe z Wielkopolski
• 1927 – W osiedlu WSM na Żoliborzu powstaje stowarzyszenie mieszkańców Szklane Domy
• 1929 – 15 stycznia WSM rejestruje Społeczne Przedsiębiorstwo Budowlane – spółdzielnię osób prawnych – jako centralę gospodarczą dla budownictwa domów spółdzielczych i związkowych. WSM zakłada też własną pracownię architektoniczną
  

• Powstaje Polskie Towarzystwo Reformy Mieszkaniowej
• 1931 – W czerwcu Zjazd Organizacyjny powołuje Związek Rewizyjny Spółdzielni Mieszkaniowych i Budowlano-Mieszkaniowych w Polsce
• 1932 – W czerwcu Związek Rewizyjny SM i BM otrzymuje od Państwowej Rady Spółdzielczej prawo rewizji
  • Rząd wstrzymuje z powodu kryzysu kredytowanie budownictwa spółdzielczego
• 1934 – 23 lutego – Ustawa nowelizująca zapisy Ustawy z 1920 r. i rozszerzająca uprawnienia Państwowej Rady Spółdzielczej. Otrzymuje ona prawo opiniowania wniosków o celowości zakładania spółdzielni. Ustawa zobowiązuje PRS do integrowania całego ruchu spółdzielczego
  • Powstaje Związek Spółdzielni i Zrzeszeń Pracowniczych, przekształcony ze Związku Rewizyjnego Spółdzielni Mieszkaniowych i Budowlano-Mieszkaniowych. Prezesem zostaje Teodor Toeplitz
  • Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów RP powołuje spółki z o.o.; jej udziałowcy to: Bank Gospodarstwa Krajowego, Fundusz Pracy, Zakład Ubezpieczeń Społecznych i Dyrekcja Lasów Państwowych
• 1937 – I Ogólnopolski Kongres Mieszkaniowy
• 1941 – 4 grudnia Niemcy likwidują Związek Spółdzielni i Zrzeszeń Pracowniczych

Po II Wojnie Światowej

• 1945 – Przy Związku Rewizyjnym Spółdzielni RO powstaje Dział Spółdzielni mieszkaniowych
• 1946 – Powołanie (marzec) Spółdzielni Administracyjno-Mieszkaniowych (SAM). Ich statut opracował Związek Rewizyjny Spółdzielni RP
• 1948 – Sejm zatwierdza dekret o powołaniu Zakładu Osiedli Robotniczych (17.06)
  • Powołanie Centrali Spółdzielni Mieszkaniowych (CSM) z równoczesną likwidacją Działu Spółdzielni Mieszkaniowych przy Związku Rewizyjnym Spółdzielni RP
• 1950 – Prezydium Naczelnej Rady Spółdzielczej likwiduje (31.05) Centralę Spółdzielni Mieszkaniowych, przekazując jej agendy Centralnemu Związkowi Spółdzielczemu, w którym ma działać Biuro Spółdzielni Mieszkaniowych – pod kontrolą Komitetu do Spraw Spółdzielni Mieszkaniowych przy NRS
  • Upaństwowienie Społecznego Przedsiębiorstwa Budowlanego
• 1951 – Domy spółdzielcze zostają objęte publiczną gospodarką lokalami (ustawa z 26.02)
• Zakład Osiedli Robotniczych zostaje podporządkowany Ministerstwu Budownictwa Miast i Osiedli, jako Centralny Zarząd Budowy Miast i Osiedli ZOR. Przy Prezesie Rady Ministrów powołano Komitet ds. Urbanistyki i Architektury
• 1952 – Budownictwo spółdzielcze zostaje ponownie włączone do narodowego planu gospodarczego
• 1954 – Uchwała nr 269 Prezydium Rządu (08.05) w sprawie spółdzielni mieszkaniowych, powołująca Spółdzielcze Zrzeszenie Budowy Domów Jednorodzinnych (SZBDJ)
• Dekret o wyłączeniu spod publicznej gospodarki lokalami domów budowanych przez SZBDJ (25.06)
• 1955 – Centralny Zarząd Budowy Miast i Osiedli ZOR zostaje podporządkowany Ministerstwu Gospodarki Komunalnej (w roku 1957 ZOR przekształcono w Departament Inwestycji Mieszkaniowych w tymże ministerstwie)
• 1956 – 28-29 grudnia Krajowy Zjazd Delegatów Spółdzielni Mieszkaniowych. Powołanie Zwiąku Spółdzielni Mieszkaniowych – w roku 1961 przekształconego w Centralny Związek Spółdzielni Budownictwa Mieszkaniowego
• 1957 – 15 marca – wychodzi Uchwała nr 81 Rady Ministrów o pomocy państwa dla budownictwa mieszkaniowego ze środków własnych ludności. Prezydia rad narodowych zobowiązano do popierania budownictwa. Początek tworzenia się nowych spółdzielni
  • Uchwała nr 67 o reaktywowaniu Społecznego Przedsiębiorstwa Budowlanego
  • Wyłączenie spod publicznej gospodarki lokalami domów i lokali w budynkach spółdzielni mieszkaniowych
  • Powołanie przy oddziałach Związku Spółdzielni Mieszkaniowych zespołów rzeczoznawców, oceniających dokumentację projektów inwestycyjnych
  • 1 lipca Krajowy Zjazd Przedstawicieli Centralnych Organizacji Spółdzielczych. Uchwała programowa Zjazdu przypomina, że w spółdzielczości obowiązuje zasada otwartego członkostwa
  • Włączenie Centralnego Zarządu Budowy Miast i Osiedli ZOR do Ministerstwa Gospodarki Komunalnej
• 1958 – 15 marca – Uchwała nr 59 Rady Ministrów o dodatkowej pomocy państwa dla spółdzielni budownictwa mieszkaniowego poprzez zakładowe fundusze mieszkaniowe. Wprowadza też zasadę, że lokal spółdzielczy można zbyć dopiero po 5-letnim w nim zamieszkaniu
  • Uchwała nr 139 Rady Ministrów (06.05) o stworzeniu miejskich i powiatowych funduszy mieszkaniowych
• 1959 – 25-26 kwietnia – II Krajowy Zjazd Delegatów Spółdzielni Mieszkaniowych 1960 – Organizowanie Zakładów Usług Inwestycyjnych, działając na rzecz spółdzielni mieszkaniowych
• Upaństwowienie Społecznego Przedsiębiorstwa Budowlanego (01.07)
• 1961 – 17 lutego – Ustawa o Spółdzielniach i ich związkach
  • Przejęcie przez CZSBM Spółdzielczego Przedsiębiorstwa Projektowania i przekształcenie go w Zakład Projektowania i Usług Inwestycyjnych Inwestprojekt
  • 19 września Uchwała CZSBM regulująca zasady zasiedlania mieszkań spółdzielczych (M-1 dla jednej osoby, M-2 dla dwóch itd.)
• 1962 – 7 sierpnia – Prezes Rady Ministrów wydaje zarządzenie o realizacji tzw. budownictwa oszczędnego
• 1964 – 12 listopada – Uchwała nr 22 CZSBM o organizowaniu spółdzielni powiatowych
• 1965 – 22 maja Rada Ministrów podejmuje uchwały o dalszym rozwoju budownictwa spółdzielczego. Normuje szczegółowo: zasady przydziału mieszkań, sprawy zakładowych funduszy mieszkaniowych, oszczędzania na mieszkaniowych książeczkach oszczędnościowych PKO, gwarancje kredytów bankowych na uzupełnianie wkładów w spółdzielniach, zasady realizacji budownictwa mieszkaniowego przez zakłady pracy i rady narodowe, zasady planowania, finansowania oraz realizacji urządzeń towarzyszących w uspołecznionym miejskim budownictwie mieszkaniowym, pomoc państwa przy budowie przez osoby fizyczne domów jednorodzinnych i lokali w małych domach mieszkalnych
  • 22 maja Uchwała nr 122 Rady Ministrów wprowadza instytucję kandydata na członka spółdzielni mieszkaniowej oraz budowę mieszkań o dwóch standardach: podstawowym i wyższym
  • 18 grudnia Uchwała Rady Ministrów o odszkodowaniach dla spółdzielczości mieszkaniowej
• 1966 – Zaczyna wzrastać średnia powierzchnia mieszkań
• 1967 – 21-23 października – V Krajowy Zjazd Delegatów Spółdzielni Budownictwa Mieszkaniowego uhwala program rozwoju spółdzielczości na lata 1968-72, uwzględniając szczególnie poprawę wartości użytkowej mieszkań
• 1968 – Rozpoczyna się wyposażanie mieszkań w dodatkowe urządzenia, m.in. w typowe meble wbudowane
  • W Warszawie zostaje powołana Stołeczna Dyrekcja Inwestycji Spółdzielczych
• 1969 – Uchwała nr 12 Rady CZSBM o organizacyjnym uporządkowaniu sieci spółdzielni mieszkaniowych na terenie całego kraju (16.07)
  • Uchwała nr 22 Rady CZSBM o tworzeniu powiatowych spółdzielni mieszkaniowych (12.11)
  • Uchwała nr 23 Rady CZSBM o decentralizacji zarządzania osiedlami w ramach wprowadzanej w życie od roku 1968 nowej struktury organizacyjnej polskiej spółdzielczości mieszkaniowej (29.12)
• 1970 – Liczba członków spółdzielni mieszkaniowych wszystkich typów osiąga 1 milion
• 1971 – 10 grudnia Rada Ministrów podejmuje uchwały nr 280 i 281 zobowiązujące spółdzielnie do oddawania części mieszkań do dyspozycji rad narodowych oraz dla osób wykwaterowanych z budynków zagrożonych. Uchwała nr 281 obniża wkłady budowlane członków spółdzielni, co prowadzi do powstawania jednego rodzaju spółdzielni: lokatorsko-własnościowych
• 1972 – 19-20 lutego – VI Krajowy Zjazd Delegatów Spółdzielni Budownictwa Mieszkaniowego. Stworzono centralny rejestr kandydatów na członków spółdzielni
• 1975 – Uchwała nr 13 Rady CZSBM powołująca wojewódzkie spółdzielnie mieszkaniowe (26.06)
• 1980 – Zarząd i Rada CZSBM wystosowują do Prezesa Rady Ministrów Memoriał domagający się określenia zależności między państwem a spółdzielczością mieszkaniową
• 1981 – Uchwała nr 22 CZSBM legalizująca tworzenie małych spółdzielni mieszkaniowych (06.04)
  • List otwarty CZSBM do Sejmu i Rządu PRL określający stanowisko spółdzielczości wobec prowadzonej przez państwo polityki mieszkaniowej
  • 12-14 grudnia – VIII Krajowy Zjazd Delegatów Spółdzielni Budownictwa Mieszkaniowego. Zjazd przerwany z powodu wprowadzenia (13.12) stanu wojennego. Druga tura Zjazdu odbyła się 27-28 listopada 1982
• 1982 – Za organ spółdzielni uznano zebranie grup członkowskich
  • 16 września wchodzi w życie Ustawa – prawo spółdzielcze. Potwierdza, że spółdzielczość mieszkaniowa ma zaspokajać potrzeby swoich członków i ich rodzin, a nie wszystkich mieszkańców miast
• 1983 – 10 stycznia Zarząd CZSBM podejmuje uchwałę o tworzeniu Spółdzielczych Przedsiębiorstw Budowlanych (SPB)
• 1990 – Ustawa o zmianach w organizacji spółdzielczości w Polsce likwiduje stare struktury organizacyjne, ogranicza jednak tworzenie związków
• 1991-92 – Powstają pierwsze związki i organizacje spółdzielcze na zasadzie dobrowolnej przynależności